مۆدێلی TCP/IP چوارچێوەیەکی بنەڕەتییە بۆ نێتۆرک. کورتکراوەی Transmission Control Protocol/Internet Protocolـە کە پرۆتۆکۆڵە سەرەکییەکانی ئینتەرنێتن. ئەم مۆدێلە پێناسەی چۆنیەتی گواستنەوەی داتاکان دەکات لە ڕێگەی نێتۆرکەکانەوە، دڵنیایی دەدات لە پەیوەندییەکی جێی متمانە لە نێوان ئامێرەکاندا. ئەم مۆدێلە لە چوار چین پێکدێت: چینى لینک یان بەستەر، چینى ئینتەرنێت، چینى گواستنەوە و چینى ئەپلیکەیشن. هەر چینێک ئەرکی تایبەتی هەیە کە یارمەتی بەڕێوەبردنی لایەنە جیاوازەکانی پەیوەندی نێتۆرکەکان دەدات، ئەمەش وایکردووە کە پێویستە بۆ تێگەیشتن و کارکردن لەگەڵ نێتۆرکە مۆدێرنەکان.
TCP/IP لەلایەن وەزارەتی بەرگری (DoD) لە ساڵانی شەستەکاندا دیزاین کراوە و پەرەی پێدراوە و لەسەر بنەمای پرۆتۆکۆڵە ستانداردەکان دامەزراوە. مۆدێلی TCP/IP وەشانێکی پوختەی مۆدێلی OSIـیە. چوار چین لەخۆدەگرێت، بە پێچەوانەی حەوت چینەکەی مۆدێلی OSI.
مۆدێلی TCP/IP شانبەشانی دروستکردنی ARPANET پەرەی پێدرا کە دواتر بووە بناغەی ئینتەرنێتی مۆدێرن. بە گرنگیدان بە لایەنە پراکتیکییەکانی نێتۆرککردن لەو کاتەدا دیزاین کراوە.
کاری سەرەکی TCP/IP بریتییە لە گواستنەوەی داتاکانی کۆمپیوتەر لە ئامێرێکەوە بۆ ئامێرێکی تر. مەرجی سەرەکی ئەم پرۆسەیە ئەوەیە کە داتاکان جێی متمانە و ورد بن بۆ ئەوەی وەرگر هەمان ئەو زانیاریانە وەربگرێت کە لەلایەن نێرەرەوە دەنێردرێت. بۆ دڵنیابوون لەوەی کە، هەر پەیامێک بە وردی دەگاتە شوێنی کۆتایی خۆی، مۆدێلی TCP/IP داتاکانی دابەش دەکات بەسەر پاکەتەکاندا و لە کۆتاییەکەی تردا کۆیان دەکاتەوە، ئەمەش یارمەتیدەرە لە پاراستنی وردی داتاکان لەکاتی گواستنەوە لە سەرێکەوە بۆ کۆتایییەکی تر. مۆدێلی TCP/IP لە چوارچێوەی ئینتەرنێتی جیهانی ڕاستەقینەدا بەکاردەهێنرێت، کە کۆمەڵێک میدیای فیزیکی و تەکنەلۆژیای نێتۆرک بەکاردەهێنرێن. خۆی نابەستێتەوە بە جۆرێکی دیاریکراوی ناوەندی فیزیکی و بەئاسانی خۆی لەگەڵ میدیا جیاوازەکان دەگونجێنێت.
هەرکاتێک ویستمان شتێک لە ڕێگەی ئینتەرنێتەوە بە بەکارهێنانی مۆدێلی TCP/IP بنێرین، مۆدێلی TCP/IP لە کۆتایی نێرەردا داتاکان دابەش دەکات بەسەر پاکەتەکاندا و هەمان پاکەتەکان دەبێت لە کۆتایی وەرگرەکەدا کۆبکرێنەوە بۆ ئەوەی هەمان داتا پێکبهێنرێت و ئەمەش دەبێتە هۆی پاراستنی وردی داتاکان. مۆدێلی TCP/IP داتاکان دابەش دەکات بۆ ڕێکارێکی 4 چین، کە داتاکان لەکاتی ناردن لە سەرەوە بۆ خوار دەنێردرێن هەنگاو بە هەنگاو، دواتر لە لایەنی وەرگرەوە لە چینەکانی خوارەوە بۆ سەرەوە دەڕۆن.
• چینى بەرنامە (Application Layer)
• چینى گواستنەوە(TCP/UDP) (Transport Layer)
• چینی نێتۆرک/ئینتەرنێت(IP) (Network/Internet Layer)
• چینى دەستڕاگەیشتن بە نێتۆرک (Network Access Layer)
بەراوردکاری دیاگرامی مۆدێلی TCP/IP و OSI بەم شێوەیە:
کۆمەڵێک بەرنامەیە کە پێویستی بە پەیوەندی نێتۆرک هەیە. ئەم چینە بەرپرسیارە لە دروستکردنی داتاکان و داوای پەیوەندییەکان. بەناوی نێرەر و چینی دەستگەیشتنە بە نێتۆرکەوە. ڕێگریکردن لە هەڵە و "فرەیمین" لەلایەن ئەم چینەوە دابین دەکرێت. پرۆتۆکۆڵی خاڵ بە خاڵ (PPP) و فرەیمی ئیتەرنێت IEEE 802.2 دوو نموونەی پرۆتۆکۆڵی چینی نێتۆرک ئەکسسە.
ئەم چینە هاوتەریبە لەگەڵ ئەرکەکانی چینی نێتۆرکی OSI. ئەو پرۆتۆکۆڵانە دیاری دەکات کە بەرپرسیارن لە گواستنەوەی لۆژیکی داتاکان بەسەر تەواوی نێتۆرکێکدا. پرۆتۆکۆڵە سەرەکییەکانی بەم شێوەیەن:
چینی ئینتەرنێت چینێکە لە سویتی پرۆتۆکۆڵی ئینتەرنێت (IP) کە کۆمەڵە پرۆتۆکۆڵێکە کە ئینتەرنێت پێناسە دەکەن. چینی ئینتەرنێت بەرپرسیارە لە ڕێڕەوکردنی پاکەتەکانی داتا لە ئامێرێکەوە بۆ ئامێرێکی تر لە ڕێگەی نێتۆرکەکانەوە. ئەمەش بە دیاریکردنی ئایپی تایبەت بە هەر ئامێرێک، کە بەکاردێت بۆ ناسینەوەی ئامێرەکە و دیاریکردنی ئەو ڕێگایەی کە پاکەتەکان پێویستە بیگرنەبەر بۆ گەیشتن پێی. نموونە: بیهێنە بەرچاوت کە تۆ کۆمپیوتەرێک بەکاردەهێنیت بۆ ناردنی ئیمەیڵ بۆ هاوڕێیەکت. کاتێک کلیک لەسەر “send” دەکەیت، ئیمەیڵەکە دابەش دەکرێت بۆ پاکەتی بچووکتر لە داتا، کە دواتر دەنێردرێت بۆ چینی ئینتەرنێت بۆ ئەوەی بنێردرێت بۆ باشترین ڕێگای ناردن کە پێی دەوترێت ڕێڕەوکردن. چینی ئینتەرنێت ناونیشانی IP بۆ هەر پاکەتێک دیاری دەکات و خشتەکانی ڕێڕەو بەکاردەهێنێت بۆ دیاریکردنی باشترین ڕێگا بۆ ئەوەی پاکەتەکە بیگرێتەبەر بۆ ئەوەی بگاتە شوێنی مەبەست. پاشان پاکەتەکە دەنێردرێت بۆ هۆپی داهاتوو لەسەر ڕێگاکەی تا دەگاتە شوێنی مەبەست. کاتێک هەموو پاکەتەکان گەیشتن، کۆمپیوتەری هاوڕێکەت دەتوانێت کۆیان بکاتەوە و بیکاتەوە بە پەیامە ئەسڵییەکە.
لەم نموونەیەدا چینی ئینتەرنێت ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە گەیاندنی ئیمەیڵەکە لە کۆمپیوتەرەکەتەوە بۆ کۆمپیوتەری هاوڕێکەت. ناونیشانی IP و خشتەی ڕێڕەو بەکاردەهێنێت بۆ دیاریکردنی باشترین ڕێگا بۆ ئەوەی پاکەتەکان بیگرنەبەر، هەروەها دڵنیایی دەدات لەوەی پاکەتەکان دەگەیەنرێنە شوێنی مەبەست. ئەمەش ڕوونە کە بەبێ چینی ئینتەرنێت نەدەتوانرا داتا لە سەرانسەری ئینتەرنێتدا بنێردرێت.
پرۆتۆکۆڵەکانی چینی گواستنەوەی TCP/IP بڕیارەکانی وەرگرتنی داتا دەگۆڕنەوە و پاکەتی ونبوو دووبارە دەگوازنەوە بۆ دڵنیابوون لەوەی پاکەتەکان بە ڕێکوپێکی و بەبێ هەڵە دەگەن. هەروەها پەیوەندی کۆتایی بە کۆتایی بەڕێوە دەبەن کە پێی دەوترێت ئێند توو ئێند. پرۆتۆکۆڵی کۆنترۆڵکردنی گواستنەوە (TCP) و پرۆتۆکۆڵی داتاگرامی بەکارهێنەر (UDP) پرۆتۆکۆڵی چینەکانی گواستنەوەن لەم ئاستەدا.
ئەم چینە هاوشێوەی چینی گواستنەوەی مۆدێلی OSI یە. بەرپرسیارە لە پەیوەندییەکانی کۆتایی بە کۆتایی و گەیاندنی داتا بەبێ هەڵە. بەرنامەکانی چینی چوارەم لە ئاڵۆزییەکانی داتاکان دەپارێزێت. سێ پرۆتۆکۆڵی سەرەکی کە لەم چینەدا هەن بریتین لە:
HTTP و HTTPS: پڕۆتۆکۆڵی HTTP واتە پرۆتۆکۆڵی گواستنەوەی Hypertext. لەلایەن وێبی جیهانییەوە بەکاردەهێنرێت بۆ بەڕێوەبردنی پەیوەندییەکانی نێوان براوزەرەکان و سێرڤەرەکان. HTTPS کورتکراوەی HTTP-Secureـە. تێکەڵەیەک لە HTTP لەگەڵ SSL(Secure Socket Layer)ـە. کارامەیە لەو حاڵەتانەی کە وێبگەڕ پێویستی بە پڕکردنەوەی فۆڕم و چوونە ژوورەوە و ڕەسەنایەتی و ئەنجامدانی مامەڵەی بانکی هەیە، کورتتر بڵێین پارێزراوترە و سیقەی زیاترە و ناسنامە و ناساندنی هەیە بۆیە پارێزراوە.
SSH: SSH کورتکراوەی Secure Shellـە. سۆفتوێرێکی تێرمیناڵە هاوشێوەی Telnet. هۆکاری پەسەندکردنی SSH بەهۆی توانای پاراستنی پەیوەندی کۆدکراوەوەیە و پارێزراوترە. کۆنێکشنێکی پارێزراو لەسەر پەیوەندی TCP/IP ڕێکدەخات.
NTP: NTP کورتکراوەی پرۆتۆکۆڵی کاتی نێتۆرکە. بەکاردێت بۆ هاوکاتکردنی کاتژمێرەکانی سەر کۆمپیوتەرەکەمان لەگەڵ یەک سەرچاوەی کاتیی ستاندارد. لە بارودۆخەکانی وەک مامەڵەی بانکیدا زۆر بەسوودە. جا تۆ وەرە بیهێنە بەرچاوت ئەم دۆخەی خوارەوە ڕووبدات بەبێ بوونی NTP. گریمان مامەڵەیەک ئەنجام دەدەیت، کە کۆمپیوتەرەکەت کاتەکە لە کاتژمێر ٢:٣٠ی پاشنیوەڕۆ دەخوێنێتەوە لە کاتێکدا سێرڤەرەکە لە کاتژمێر ٢:٢٨ی پاشنیوەڕۆ تۆماری دەکات. ئەمە وادەکات تۆ زووتر کار بکەیت بەڵام سێرڤەرەکە درەنگتر تۆماری بکات و بەوەش ببێتە کێشە. یان کاتی جیاوازی کامێرای چاودێری کاتێک لێدەدرێتەوە و دەبینرێت کاتەکەی لەگەڵ ڕووداوەکە یەک ناگرێتەوە.
کارکردنی یەکتر: مۆدێلی TCP/IP ڕێگە بە جۆرە جیاوازەکانی کۆمپیوتەر و نێتۆرکەکان دەدات کە پەیوەندی لەگەڵ یەکتردا بکەن، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرەوپێشبردنی گونجان و هاوکاری لە نێوان سیستەمی جۆراوجۆردا.
قەبارەدانان: TCP/IP توانای گەورەکردنی زۆرە، ئەمەش وایکردووە بۆ هەردوو نێتۆرکی بچووک و گەورە گونجاو بێت، لە نێتۆرکەکانی ناوچەی ناوخۆیی (LAN)ـەوە تا نێتۆرکەکانی ناوچەی فراوان (WAN) وەک ئینتەرنێت.
ستانداردکردن: لەسەر بنەمای ستاندارد و پرۆتۆکۆڵی کراوە دامەزراوە، دڵنیایی دەدات لەوەی کە ئامێر و سۆفتوێرە جیاوازەکان دەتوانن پێکەوە کاربکەن بەبێ کێشەی ئەوەی بەیەکەوە بگونجێن یان نا.
نەرمی: مۆدێلەکە پشتگیری لە پرۆتۆکۆڵە جیاوازەکانی ڕێڕەوکردن و جۆرەکانی داتا و شێوازەکانی پەیوەندیکردن دەکات، ئەمەش وای لێدەکات بتوانێت لەگەڵ پێداویستییە جیاوازەکانی نێتۆرککردندا بگونجێت.
متمانەپێکردن: TCP/IP تایبەتمەندیەکانی پشکنینی هەڵە و گواستنەوەی دووبارە لەخۆدەگرێت کە گواستنەوەی زانیاری متمانەپێکراو مسۆگەر دەکات، تەنانەت لە مەودای دوور و لە ڕێگەی بارودۆخی نێتۆرکی جۆراوجۆرەوە.